woensdag 23 december 2015

Pis-op-bêd en poep-op-bêd

'Iemand van de wal in de sloot helpen' kin yn it Frysk fansels letterlik oerset wurde mei 'ien fan 'e wâl yn 'e sleat helpe'. De wurdboeken jouwe foar de oersetter dy't it oars en moaier sizze wol noch wat mear suggestjes: immen yn 'e ûnderwâl helpe, immen yn it lijen, it ûngelok helpe. 'Van de wal in de sloot geraken' kin hiel byldzjend oerset wurde mei dizze twa útdrukkingen út de folksmûle: 
in pisser yn 't bêd fuortstjoere en in skiter yn 't bêd weromkrije, 
in pis-op-bêd gean litte en in poep-op-bêd weromkrije. 
Yn it Nederlânsk bestiet dat sa: pissebed verjagen en kakkebed weerom krijgen.

donderdag 10 december 2015

Gûle en skrieme


Janke, jankje, gûle, krite, lipe, skrieme, trieneagje en trienje, it binne allegearre wurden foar 'triennen streame litte fan fertriet'. De earste twa hawwe in ûngeunstige betsjutting as it om minsken giet en wurde ek faak brûkt foar bisten. Se kinne ek de betsjutting ha fan seure, kleie. (It wurd 'janke' bestiet trouwens ek as frouljusnamme en as gerjocht: 'gleone Janke' is stamppot fan swiete apels, ierappels en fleis.) De oare wurden ha net de ûngeunstige betsjutting dy't 'janke' en 'jankje' ha. Fansels kin de kontekst dêr’t se yn brûkt wurde de betsjutting wol ûngeunstich meitsje, bygelyks yn 'skrieme as in wrakke tsiis'. Dat betsjut dat ien mei in soad triennen gûlt, want in wrakke tsiis is in tsiis mei in soad focht. Trieneagje en trienje wurde meastentiids brûkt yn harren earste betsjutting fan 'trienjende eagen hawwe'.

dinsdag 24 november 2015

joechei!



Yn it Nederlânsk bestiet it wat âlderwetske wurd 'joechei' dat neffens Van Dale in 'uitroep van vreugde' is: “joechei, joechei, 't is in de maand van mei”! It Frysk hat dat wurd út it Nederlânsk liend en yn de literatuer en wurdboeken stiet it as 'jûchhei': "It is wer maitiid. Jûchhei"! 

Wat daliks opfalt is dat it mei in û skreaun wurdt en mei twa kear in h: jûch+hei. Yn de nije staveringshifker en de Foarkarswurdlist foar it Frysk stiet it lykwols as 'joechei', krekt as yn it Nederlânsk. Hoe kin dat no, in flater yn de staveringshifker? It liket derop dat de eardere wurdboekmakkers tocht hawwe dat it fan 'jûchje' (= Ned. juichen) + 'hei' kaam. Mar it komt yn it Nederlânsk net fan 'juichen' en dus ek net fan 'jûchje' en dêrom moat de Fryske foarm krekt as yn it Nederlânsk gewoan mei oe en ien h skreaun wurde: joechei.

woensdag 4 november 2015

Stal

It Frysk hat mannich wurden om ien syn stal ('gestalte') mei te omskriuwen. Wa't groubonkich of groubyntich is, is swier boud. Ien dy't groulivich is kin ek in pampes neamd wurde, in 'ierappelliif hawwe' of 'bûkich' wêze. Fan ien dy't moai fan uterlik is wurdt sein dat hy of sy tsjep, knap of kreas is. Oer in (jonge) frou kin men sizze dat se mûtel of prûs is. Dat betsjut dat se der goed en glânzich útsjocht. It tsjinoerstelde is der rûpsk útsjen: dof, meager, net sûn. Wa't meager is kin ek  bonkich, bonkerich, biennich of lijerich neamd wurde. En ha jim wolris heard fan ien dy't tsjalskonkich rint? Dy rint mei kromme skonken (as in tsjil).

dinsdag 20 oktober 2015

hurdkûters en hûnekoppen

Yn it nûmer 'rûchhouwer' fan de Fryske band De Hûnekop sjongt it refrein: ‘Ik bin in rûchhouwer, in rouwdouwer / In hurdkoeter, ...’. Eigenaardich wurd, dat ‘hurdkoeter’, of better stavere: hurdkûter. In hurdkûter is in ûnfersetlik persoan, in hurdkop. In hurdkûter is oarspronklik in hjerring mei kût. Neist ynmakke yn it soer of mei sâlt, wurdt hjerring ek wol rikke. Sa'n rikke hjerring of hurdkûter kin 'hurd kût' yn him hawwe en dat jildt as in delikatesse. Figuerlik brûkt is it dus in hurdkop en in echt wurdt foar de De Hûnekop!

woensdag 14 oktober 2015

Mei klam


De klam (‘klemtoon’) fan in wurd kin bepalend wêze foar de betsjutting fan it wurd. Der is yn it Frysk in aardich rychje tiidwurden (‘werkwoorden’) dat in oare betsjutting kriget as de klam oars lein wurdt. In foarbyld is 'ûndergean'. Leit de klam op ûnder, dan betsjut it 'nei ûnderen ta gean' (foarbyld: de sinne giet ûnder). Leit de klam op gean, dan betsjut it 'ûnderfine' (hy moast in operaasje ûndergean). As de klam op it earste wurdlid leit, wurdt it tiidwurd yn de doetiid skieden. Fergelykje: 'de sinne gie ûnder' en 'hy ûndergie in operaasje'. Mear foarbylden binne û.o. oerrinne, omklaaie, oerdriuwe, trochlibje, oerstreame, oerkomme. It ferskynsel docht him trouwens net allinnich foar by tiidwurden. Der binne mear wurden dy't fan betsjutting feroarje as de klam oars lein wurdt. In foarbyld is 'trochtocht', dat mei klam op it earste lid in haadwurd (‘zelfstandig naamwoord’) is, en mei klam op it twadde lid in eigenskipswurd (‘bijvoegelijk naamwoord’).

woensdag 7 oktober 2015

Is in dispút in petear?

Wurden yn it Frysk dy't mei ge- begjinne, dogge net sa Frysk oan en boppedat hawwe se hiel faak in frijwat negative gefoelswearde: gedoch, geheister en getsier. It Frysk hat ek geëamel, geseur en gepraat, mar net gesprek. Wy hawwe wol petear en petearje, dat oan it Frânske disputer ûntliend is en yn it Aldfrysk al as petēria (sûnder ‘dis’) foarkaam. Mar wêr is dat dis- eins bedarre? Waard dat faaks oanfield as in foarheaksel mei in negative konnotaasje en docht disputearje tinken oan diskwalifikaasje, disfunksje en disharmony? Yn alle gefal is it eins wol moai dat petear in neutrale betsjutting hat. Want wy kenne ek de wurden diskusjearje en disputearje en dêrby giet it om in striidpetear.

woensdag 30 september 2015

Trjinnen om te begjinnen?



'Beam' rimet op 'dream' en 'hûs' rimet op 'mûs', dat kin men sjen oan de gelikense skriuwwize fan de klanken. Mar yn it Frysk wurde deselde klanken soms op ferskillende wizen skreaun. Dan rimet it wol neffens de útspraak, mar net neffens de stavering. Sjoch mar ris nei de wurden 'bal' en 'hol' yn dit sintsje: sy trapet de bal / yn it mûzehol. En wat te tinken fan dit gefal: om te begjinnen / ferjit er syn triennen. It stikje 'iennen' yn 'triennen' sprekke wy op 'e selde wize út as 'jinnen' yn begjinnen.
Minsken dy't it Frysk skriuwen leare wolle, fine it faak hiel dreech dat deselde klanken (bygelyks 'iennen' en 'jinnen') mei ferskillende tekens skreaun wurde. Soarget dat foar triennen by it begjinnen?

woensdag 9 september 2015

Ierappels



De ierappel stiet yn Fryslân faak op it menu. Net sa frjemd dat er yn it Frysk ek faak yn allegearre siswizen en útdrukkingen opdûkt. 'In minske is gjin ierappel' kin men sizze om dúdlik te meitsjen dat in minske gefoelens en behoeften hat. Wa't in ierappel yn 'e sok hat, hat in gat yn 'e sok. Wa't wat docht 'tusken de ierappels en de brij', docht wat tusken de bedriuwen troch. En wa't in 'ierappelliif' hat, is grou. Wa't drokte makket om in kâlde ierappel, makket drokte om neat. De ierappel hat sels syn eigen tiidwurd yn it Frysk: ierappelje. Wa't ierappelet docht wurk dat te meitsjen hat mei it dollen en ynheljen fan ierappels.

woensdag 2 september 2015

Efterstebek werom



It Fryske ‘tebek’ soe yn it Nederlânsk letterlik ‘terug wêze moatte, want wy sjogge yn bek it Ingelske back = rêch/rug. Foar it Nederlânske ‘terug hat it Frysk ek ‘werom en dêr sit ‘om yn, dat mei ‘omdraaien te krijen hat. Jo kinne yn it Frysk dus op twa wizen werom gean: troch om te draaien (werom) en troch efterút te gean (tebek). Foar dat lêste hat it Frysk ek beklings, earslings, efterstebek en terêch. De fariant terêch liket sa bot op it Hollânske terug, dat it moat hast wol in ynterferinsje wêze en boppedat is mei dat wurd net dúdlik oft der omdraaie of efterstefoarst mei bedoeld wurdt. Soe terêch nammers noch wol brûkt wurde, of is it wat fan jierren ‘tebek’?